Ik snap 'm niet

Hoe je de naam van je eigen huisdier schrijft, weet je vast heel goed. Maar hoe zit het met je taalkennis van de rest van de dierenwereld?

[tqb_quiz id='49139']

Ik snap 'm niet

[intro]Hij is familie van de kreeft (en dus geen insect), verschuilt zich het liefst onder de stenen in je tuin en heeft een niet al te frisse naam. Jawel, we hebben het over de pissebed – in sommige streken ook wel  kelderezel, –varken of –zeug genoemd. Hoe komt dat kleine beestje eigenlijk aan zijn naam en heeft het wel wat met pis te maken? [/intro]

Gruwel je al van een kolonie pissebedden onder de steen in je tuin, dan moet je waarschijnlijk helemaal niet denken aan gedroogde, gemalen pissebedden in je papje voor het slapengaan. Toch gaat het verhaal dat dit kinderen die in bed plasten, zou helpen daarvan af te komen. Dat de beestjes graag bij elkaar kruipen in donkere en vochtige plekken, ammoniak uitscheiden en zo voor een pislucht zorgen, heeft mogelijk bijgedragen aan dit geloof.  

In het zuiden van Nederland en in Vlaanderen kennen ze het woord ook nog in een andere betekenis: ‘paardebloem’. In die betekenis is het woord waarschijnlijk afkomstig uit Frankrijk, waar de bloem pissenlit genoemd wordt. Dit betekent letterlijk ‘pis-in-bed’. Of dit ook invloed gehad heeft op de naam van dat kleine kriebelbeestje is onzeker. 

Hoe dan ook, van ons mogen ze lekker onder hun steen blijven leven.

---

Wist je dat we dit woordweetje ook al eens in beeld brachten? Je ziet het hier!

Ik snap 'm niet

Foto: met dank aan Arjen Lubach

[intro]Katten kunnen niet praten. Dat is misschien maar goed ook: ze zouden waarschijnlijk voortdurend betogen afsteken over de onzin van diëten en de noodzaak van laaghangende vogelhuisjes. Maar dat ze niet spreken zoals wij, wil nog niet zeggen dat katten geen taal gebruiken.[/intro] Door Sterre Leufkens De taal van dieren heeft meer overeenkomsten met de taal van mensen dan je misschien zou denken. Een kat kan inderdaad geen speech geven. Maar iedere katteneigenaar weet dat ze wel haar mening kan geven, en hóe. Katten kunnen, net als veel andere dieren, dus wel communiceren over hun wensen. Zweedse onderzoekers vermoeden dat ze daarbij een eigen accent gebruiken. Daar zouden ze niet de enige in zijn: van wolven, Amazonepapegaaien, potvissen en zebravinken weten we dat ze verschillende dialecten hebben. Ook in het leren van taal lijken dieren op mensen. Zebravinken die in hun eerste levensjaar geen zang van groepsgenootjes horen, leren nooit om in hun dialect te fluiten. Zo werkt dat bij mensenjonkies ook: wie als baby geen taalaanbod krijgt, houdt altijd taalproblemen. Verschillen tussen dieren- en mensentaal zijn er ook. Taalkundigen wijzen erop dat dierencommunicatie weinig structuur heeft. Zo gebruiken diverse apensoorten wel woorden, maar combineren ze die niet vaak met elkaar. Als ze al ‘zinnetjes’ maken, dan kunnen de woorden in alle mogelijke volgordes staan. Bij mensen werkt dat anders: bij ons betekent ‘man bijt hond’ iets anders dan ‘hond bijt man’. De volgorde is dus ook belangrijk. Nog een verschil? Dieren doen niet aan taalvoutjes. Ik heb in ieder geval nog nooit een kat zien hinniken om het accent van de buurpoes. Of een aap zien gieren om een mislukte brul. Dieren hebben geen oordelen over elkaars taal. Ze kunnen dus ook nooit lekker lachen om elkaars gegrom, gepiep, en gejank. Wat een gemis! [line] Sterre Leufkens is de auteur van Taal, een boek in de reeks Elementaire Deeltjes (Amsterdam University Press). Het boek beschrijft allerlei facetten van taal, zoals de taal van oermensen, taal in de hersenen, kindertaal, en de taal van dieren. Daarnaast is ze samen met Marten van der Meulen het brein achter de populairste taalblog Milfje Meuskens. Eerder schreef ze een column voor Taalvoutjes - het boek 2 en een stuk over de taalontwikkelingen in 2015. 

Winactie!

We mogen drie exemplaren van het boek weggeven. Wat je daarvoor moet doen? Niet veel, enkel antwoord geven op de volgende vraag: 'Hoe zou een taalvout van jouw favoriete dier klinken?' Onder de origineelste antwoorden verloten we het boek! Laat je reactie hieronder achter.

Ik snap 'm niet

[intro]‘Muisstil’, ‘kiplekker’, ‘beregezellig’, ‘apetrots’. Waarom hangen zo veel bijvoeglijke naamwoorden in de Nederlandse taal toch de beest uit?[/intro]   Door Mark Mackintosh   Afgelopen weekend vroeg ik aan het zesjarige dochtertje van een vriendin wat ze van Sinterklaasavond vond. "Beregezellig!", luidde het antwoord. "En hoe voel je je nu je weet dat de Sint je een superslim meisje vindt?" "Apetrots!" Ik moest lachen en bedacht me dat het een bijzondere eigenschap van de Nederlandse taal is om dieren met een bijvoeglijk naamwoord te combineren om iets te beschrijven. In het Engels kun je niet zeggen dat je monkey proud op iemand bent en in het Duits heb je geen Bär-gemütlicher Abend. Woorden als ‘apetrots’, ‘muisstil’, ‘kiplekker’ en ‘hondsmoe’ worden ook wel samengestelde bijvoeglijke naamwoorden genoemd. De taalkundige Nicoline van der Sijs legt in Chronologisch woordenboek: De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen uit dat ze in principe zijn ontstaan als vergelijkingen.  Net zoals ‘bloedrood’ in eerste instantie ‘zo rood als bloed’ betekende, betekende ‘muisstil’, jawel, ‘zo stil als een muis’. Ben je poeslief, dan ben je ‘zo lief als een poes’. En als je je kiplekker voelt, ben je zo lekker als een kip. Veel van deze samengestelde bijvoeglijke naamwoorden zijn niets nieuws. ‘Muisstil’ en ‘hondsmoe’ zijn al sinds de middeleeuwen in omloop en ‘kiplekker’ dateert volgens Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden van F.A. Stoett (1923-1925) uit de zeventiende eeuw. ‘Snipverkouden’, waarschijnlijk een verwijzing naar de met modder besmeurde snavel van de vogel tijdens het foerageren, is volgens hetzelfde boek al zeker sinds de negentiende eeuw in gebruik, net als ‘poedelnaakt’. Maar hoe zit het met ‘beregezellig’ of ‘apestoned’? Beren zijn bij uitstek solitaire dieren en een aap die een jointje rolt moet ík nog tegenkomen. Van der Sijs legt uit dat het eerste deel van veel samengestelde bijvoeglijke naamwoorden mettertijd de functie en betekenis van een versterkend voorvoegsel kreeg. De letterlijke betekenis van het eerste deel verdween en werd vervangen door ‘zeer’: bloedmooi is ‘zeer mooi’, niet ‘zo mooi als bloed’. Veel versterkende bijvoeglijke naamwoorden beginnen dus als samenstelling en eindigen als afleiding. Soms is er echter sprake van een omgekeerde volgorde. Een verrassend voorbeeld is het gebruik van ‘bere-’. De meeste mensen nemen aan dat ‘bere-’ in eerste instantie letterlijk werd gebruikt in de samenstelling ‘beresterk’: ‘zo sterk als een beer’. Maar, zo merkt van der Sijs op, het woord ‘beresterk’ werd pas gesignaleerd in 1971, terwijl ‘beredruk’ reeds in 1965 en ‘beregoed’ reeds in 1966 in omloop was. Taalkundigen veronderstelden per abuis dat woorden als ‘beregezellig’ en ‘beredruk’ wel zouden zijn ontstaan uit het letterlijke gebruik, zoals zo vaak bij versterkende bijvoeglijke naamwoorden. Niet dus. Nederlandse taalgebruikers zijn gewoon een creatief volkje! Waarschijnlijk is iets soortgelijks gebeurd met ‘ape-’ in de samenstellingen ‘apetrots’ en ‘apestoned’. Hier heeft ‘ape-’ nooit een letterlijke betekenis gehad, maar altijd als versterkend voorvoegsel gediend. Als voorbeeld diende ‘apezat’, dat reeds in de achttiende eeuw gemeengoed was. Ook die samenstelling heeft trouwens nooit een letterlijke betekenis gehad. Er wordt geen vergelijking gemaakt met apen die graag naar de fles grijpen, maar met dronken mensen, die zich als aap gedragen. Ik ben benieuwd welke andere beestachtige versterkende bijvoeglijke naamwoorden in het verschiet liggen. Sprekers van de Nederlandse taal zullen in de toekomst ongetwijfeld net zo bedreven zijn in het verzinnen van mooie samenstellingen. Dat is de aard van het beestje.

We zijn altijd op zoek naar leuke verhalen over de herkomst van een woord of uitdrukking. Vind je dat je goed kunt schrijven en wil je jouw woordweetje terugzien op onze site? Stuur hier je woordweetje in. Gepubliceerde verhalen worden beloond met een leuk Taalvoutjes-pakket!

Wil je de herkomst weten van een bepaald woord? We zoeken het graag voor je uit! Laat het ons weten in een reactie hieronder.

Beeld Beresterk, Kiplekker en Apetrots: Kaartje2Go Beeld Poeslief en Beregezellig: Ruby Wu Beeld Hondsmoe: Piet Schreuders