Boekrecensie: Atlas van de Nederlandse taal
Een atlas. Dat is toch zo’n enorm boek dat je altijd naar je aardrijkskundelessen moest slepen? Klopt helemaal. Maar deze atlas vertelt een ander verhaal. Het v...
‘Muisstil’, ‘kiplekker’, ‘beregezellig’, ‘apetrots’. Waarom hangen zo veel bijvoeglijke naamwoorden in de Nederlandse taal toch de beest uit?
Door Mark Mackintosh
Afgelopen weekend vroeg ik aan het zesjarige dochtertje van een vriendin wat ze van Sinterklaasavond vond.
“Beregezellig!”, luidde het antwoord.
“En hoe voel je je nu je weet dat de Sint je een superslim meisje vindt?”
“Apetrots!”
Ik moest lachen en bedacht me dat het een bijzondere eigenschap van de Nederlandse taal is om dieren met een bijvoeglijk naamwoord te combineren om iets te beschrijven. In het Engels kun je niet zeggen dat je monkey proud op iemand bent en in het Duits heb je geen Bär-gemütlicher Abend.
Woorden als ‘apetrots’, ‘muisstil’, ‘kiplekker’ en ‘hondsmoe’ worden ook wel samengestelde bijvoeglijke naamwoorden genoemd. De taalkundige Nicoline van der Sijs legt in Chronologisch woordenboek: De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen uit dat ze in principe zijn ontstaan als vergelijkingen. Net zoals ‘bloedrood’ in eerste instantie ‘zo rood als bloed’ betekende, betekende ‘muisstil’, jawel, ‘zo stil als een muis’. Ben je poeslief, dan ben je ‘zo lief als een poes’. En als je je kiplekker voelt, ben je zo lekker als een kip.
Veel van deze samengestelde bijvoeglijke naamwoorden zijn niets nieuws. ‘Muisstil’ en ‘hondsmoe’ zijn al sinds de middeleeuwen in omloop en ‘kiplekker’ dateert volgens Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden van F.A. Stoett (1923-1925) uit de zeventiende eeuw. ‘Snipverkouden’, waarschijnlijk een verwijzing naar de met modder besmeurde snavel van de vogel tijdens het foerageren, is volgens hetzelfde boek al zeker sinds de negentiende eeuw in gebruik, net als ‘poedelnaakt’.
Maar hoe zit het met ‘beregezellig’ of ‘apestoned’? Beren zijn bij uitstek solitaire dieren en een aap die een jointje rolt moet ík nog tegenkomen. Van der Sijs legt uit dat het eerste deel van veel samengestelde bijvoeglijke naamwoorden mettertijd de functie en betekenis van een versterkend voorvoegsel kreeg. De letterlijke betekenis van het eerste deel verdween en werd vervangen door ‘zeer’: bloedmooi is ‘zeer mooi’, niet ‘zo mooi als bloed’. Veel versterkende bijvoeglijke naamwoorden beginnen dus als samenstelling en eindigen als afleiding.
Soms is er echter sprake van een omgekeerde volgorde. Een verrassend voorbeeld is het gebruik van ‘bere-’. De meeste mensen nemen aan dat ‘bere-’ in eerste instantie letterlijk werd gebruikt in de samenstelling ‘beresterk’: ‘zo sterk als een beer’. Maar, zo merkt van der Sijs op, het woord ‘beresterk’ werd pas gesignaleerd in 1971, terwijl ‘beredruk’ reeds in 1965 en ‘beregoed’ reeds in 1966 in omloop was. Taalkundigen veronderstelden per abuis dat woorden als ‘beregezellig’ en ‘beredruk’ wel zouden zijn ontstaan uit het letterlijke gebruik, zoals zo vaak bij versterkende bijvoeglijke naamwoorden. Niet dus. Nederlandse taalgebruikers zijn gewoon een creatief volkje!
Waarschijnlijk is iets soortgelijks gebeurd met ‘ape-’ in de samenstellingen ‘apetrots’ en ‘apestoned’. Hier heeft ‘ape-’ nooit een letterlijke betekenis gehad, maar altijd als versterkend voorvoegsel gediend. Als voorbeeld diende ‘apezat’, dat reeds in de achttiende eeuw gemeengoed was. Ook die samenstelling heeft trouwens nooit een letterlijke betekenis gehad. Er wordt geen vergelijking gemaakt met apen die graag naar de fles grijpen, maar met dronken mensen, die zich als aap gedragen.
Ik ben benieuwd welke andere beestachtige versterkende bijvoeglijke naamwoorden in het verschiet liggen. Sprekers van de Nederlandse taal zullen in de toekomst ongetwijfeld net zo bedreven zijn in het verzinnen van mooie samenstellingen. Dat is de aard van het beestje.
We zijn altijd op zoek naar leuke verhalen over de herkomst van een woord of uitdrukking. Vind je dat je goed kunt schrijven en wil je jouw woordweetje terugzien op onze site? Stuur hier je woordweetje in. Gepubliceerde verhalen worden beloond met een leuk Taalvoutjes-pakket!
Wil je de herkomst weten van een bepaald woord? We zoeken het graag voor je uit! Laat het ons weten in een reactie hieronder.
Beeld Beresterk, Kiplekker en Apetrots: Kaartje2Go
Beeld Poeslief en Beregezellig: Ruby Wu
Beeld Hondsmoe: Piet Schreuders
Een atlas. Dat is toch zo’n enorm boek dat je altijd naar je aardrijkskundelessen moest slepen? Klopt helemaal. Maar deze atlas vertelt een ander verhaal. Het v...
Leuk hoor, taal. Maar ook ontzettend ingewikkeld met alle regels én uitzonderingen. Want is het nou ‘zei af’ of ‘zegde af’? En ‘da...
Wat veel mensen niet weten is dat ik uit een oud Tovenaarsgeslacht kom. Ik bracht mijn jeugd door op slot Meinstein en leerde daar heel wat bruikbare en minder ...
Taalliefhebbers zijn ook maar mensen. Dat bewijst Roos Schlikker met haar nieuwe boek Moeder van glas. Waar ze voor ons vijfde boek nog een column schreef over ...